هوالعلیم

سیدجمال الدین اسدآبادی  1897 – 1838

برخی او را زاده ­ی اسعد آباد کابل دانسته ­اند اما با توجه به اقوال مشهور و نوع نثر و اندیشه ­های شیعی که داشته است می­ توان بر این قول که زاده­ ی اسد آباد همدان است اطمینان بیش­تری داشت.

با توجه به افکار و فعالیت­ های سیاسی ­ای که داشت بیش­تر عمر خویش را در سفر یا به عبارتی در تبعید گذراند. سفرهای او به عراق، افغانستان، مکه، قاهره، هند، آلمان، پاریس، روسیه و ترکیه بود که در نهایت در ترکیه به قتل رسید.

اساس اندیشه­ های سیدجمال را می­ توان در این سه اصل خلاصه نمود:

1-     استقلال و آزادی­خواهی

2-     وحدت کشورهای اسلامی

3-     برانداختن جهل و نادانی مسلمانان

با توجه به این­که او زبان­ های پارسی، تازی، ترکی، فرانسوی و انگلیسی را می­ دانست، لاجرم با آثار و اندیشه­ های دیگر اندیش­مندان آشنا شده بود. او را سخنرانی قهار دانسته ­اند که علاوه بر خطابه­ های شور انگیز و شیوا، آثار قلمی دیگری در دو روزنامه ­ی عروه الوثقی و ضیاء الخائفین، رساله­ ای به نام دهریان (نیچیریه)، رساله ­ی قضا و قدر، 6 مقاله­ ی فارسی در مجله­ ی معلم شفیق و دو مقاله­ ی دیگر از خود بر جای گذاشته است.

شاگردان برجسته­ ی او را می­ توان محمد عبده و جرجی زیدان دانست که به نوعی نشان­گر باروری اندیشه­ های او در سرزمین فراعنه است، زیرا مدت اقامت هشت ساله­ ی او در مصر تقریباً از سخت­ ترین دوران­ های استعماری آن کشور بوده است و از آنجائی­ که سید انسانی سیاسی و معترض بود در ابتدا مورد عنایت پادشاه مصر قرارداشت ولی بعد به هند تبعید گردید.

جای­گاه سیاست و فعالیت سیاسی در نزد او به قدری برجسته بود که معتقد بود فیلسوفان به جای این­که انسان را حیوان ناطق تعریف کنند، می­ بایست او را حیوان سیاسی تعریف می­ کردند.

درس­گفتارهای سید را می ­توان به دو دسته تقسیم کرد:

1-     درس­گفتارهای علمی منظم (که بیش­تر در خانه برقرار بود)

2-     درس­گفتارهای علمی نامنظم (که در هرجایی که برایش امکان­ پذیر بود برپا می­ نمود، از قهوه­ خانه گرفته تا جمع­ های مختلف مردم)

کار برجسته­ ی سید در عرصه­ ی ادبیات سیاسی را می­ توان به تغییر این حوزه از شاهانه به عوامانه دانست؛ چرا که با فعالیت­ هایی چون:

1-     آموختن مقام نویسندگی صحیح برای پیران و جوانان مستعد، به تشویق آنان برای چاپ روزنامه، مجله و تاریخ نگاری پرداخت و

2-     همراهی او با توده­ی مردم که با حضور در قهوه ­خانه ها، بزم­ های دوستان، زیارت بزرگان و زیارت­گاه ­ها متجلی می­شد،

به تغییر موضع ادبیات از ادبیاتی شاهانه (ملوکانه) به ادبیات عوامانه و مردمی منجر شد.

زمانی که در تعبید هند به سر می ­برد به علت مراقبت ­های شدید امکان فعالیت نداشت لذا به درخواست یکی از معلمان درباره ­ی احوال نیچیریان (طبیعت­ گراها) به نوشتن رساله­ ای به همین نام پرداخت که در آن داروین و اصول و عقاید او در باب مذهب نشو و ارتقاء را رد، و با دلایلی چند همه ­ی آنان را باطل دانست. در این کتاب بیش­تر از نقد به داروین، اثبات ارزش دین و ضرورت آن برای سعادت انسان و اثر آن در پیش­رفت جامعه و تأثیر الحاد در انحطاط آن قابل مشاهده است.

بعد از عزیمت به پاریس و پیوستن محمد عبده به او به انتشار روزنامه­ ی عروه الوثقی دست زد که می­ توان هدف از انتشار آن را به این صورت بیان نمود:

1-     بیان واجبات مشرق زمینیان و رسم رسیدن به آن­ها، و منع آن ­ها از افراط و تفریط.

2-     ایجاد امید در دل مردم برای رسیدن به آرزوها و منع از یأس و دل­سردی.

3-     دعوت آنان به پیروی از اصول راستین پدارن­شان که به تعبیر وی امروز بیگانگان بدان دست یافته­ اند، و البته اجتناب از ورود به خرافات.

4-     دفاع در برابر تهمت­ های غربیان در رابطه با مسلمانان که علت عقب­ ماندگی آنان را پای­بندی به اصول دینی­ شان می­دانسته­ اند.

5-     آگاه کردن شرقیان از همه­ ی حوادث سیاسی اعم از عمومی و خصوصی.

6-     تقویت پیوندها و ارتباطات کشورهای اسلامی.

به طور خلاصه او اصلاح دینی، سیاسی و اجتماعی مسلمانان را با هم می­ خواست چون در اسلام، دین با نظام اجتماعی و سیاسی در هم آمیخته است، دعوت وی نیز شامل هر سه بخش بود.

جامعه­ ی آرمانی از نظر سیدجمال روزگار خلفای راشدین بود، و انتظار داشت حاکم به اخلاق آن ­ها متخلق گردد و جامعه­ ی اسلامی مانند آن دوره اداره گردد. ( زیرا آن دوره را حاصل خداشناسی راستین و به دور از هر گونه دنیا پرستی و دنیا خواهی یافته بود.) او علل دوری جوامع اسلامی از آن مدینه­ ی آرمانی را در شش دلیل عنوان می کند:

1-     رواج عقیده­ ی جبر، و خطا در فهم معنی قضا و قدر تا این­که مردم از کوشش در کارها باز ماندند.

2-     تعالیم زنادقه به ویژه در سده­ های سوم و چهارم که عقاید فاسدی را وارد دین کردند.

3-     بیانات سوفسطائیان و شکاکان که کفر به ظاهر اسلام بود.

4-     خبر سازی محدثان دروغ­گو که احادیث کُشنده­ای را به پیامبر نسبت می­ دادند و منجر به سستی همت­ ها و فتور عزیمت ها گردید.

5-     ضعف در تربیت و کوتاهی در ارشاد توده­ ی مردم نسبت به فهم درست اصول دین­شان و رواج نیافتن علم در میان­شان.

6-     گسیختگی روابط بین امم اسلامی و عناد دانش­مندان اسلامی با یک­دیگر.

عناصر اصلی میراث سید جمال برای جهان اسلام:

1-     اعتقاد به توانایی ذاتی دین اسلام برای رهبری مسلمانان و تأمین نیرومندی و پیش­رفت آنان.

2-     مبارزه با روحیه­ ی تسلیم به قضا و قدر و گوشه­ نشینی و بی­ جنبشی.

3-     بازگشت به منابع اصلی فکر اسلامی.

4-     تفسیر عقلی تعالیم اسلام و فراخواندن مسلمانان به یادگرفتن علوم نو.

5-     مبارزه با استعمار و استبداد به عنوان نخستین گام در راه رستاخیز اجتماعی و فکری مسلمانان.

---------------------------

منابع:

-          زندگی و سفرهای سید جمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی، دکتر علی اصغر حلبی.

-          سیری در اندیشه ی سیاسی عرب، حمید عنایت.

-          سید جمال الدین و اندیشه های او، مرتضی مدرسی چهاردهی.